فی بَعضِ أیّامِ صِفّینَ وَ قَد رَأَی الحَسَنَ ابنَهُ (علیه السّلام) یَتَسَرَّعُ إلَی الحَربِ

از سخنان امام (علیه السّلام) است که در بعضی از روزهای جنگ صفین هنگامی که مشاهده کرد فرزندش امام حسن (علیه السّلام) شتاب برای جنگ دارد، بیان فرمود.⁽¹⁾

خطبه در یک نگاه:

این سخن کوتاه امیر المؤمنین(علیه السلام) ناظر بر حفظ امام حسن و امام حسین (علیهما السلام) از آسیب­هاست تا نسل رسول خدا به وسیلۀ آنها در جهان باقی بماند و این معنا تحقق یافت و امروز میلیونها نفر هستند که نسبشان به وسیلۀ امام حسن یا امام حسین(علیهما السلام) به پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) می­رسد و این ریشۀ پر برکت روز به روز در جهان گسترده می­گردد.

أَملِکُوا عَنّی هذَا الغُلَامَ لَا یَهُدَّنِی، فَإِنَّنِی أَنفَسُ بِهذَینِ – یَعنی الحَسَنَ وَ الحُسَینَ (علیهما السلام) – عَلَی المَوتِ لِئَلَّا یَنقَطِعَ بِهِمَا نَسلُ رَسُولِ اللهِ (صلی الله علیه و آله و سلم).

ترجمه:

این جوان(امام حسن علیه السلام) را از طرف من بگیرید و نگاه دارید (تا به میدان جنگ پا نگذارد) مبادا(مرگ او) مرا در هم بکوبد، زیرا من از مرگ این دو – یعنی امام حسن و امام حسین(علیهما السلام) – بسیار دریغ دارم تا نسل رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) با مرگ آنها قطع نشود.

شرح و تفسیر:

حفظ نسل پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)

امام (علیه السلام) در این سخن کوتاه، سفارش اکیدی به اصحابش دربارۀ امام حسن و امام حسین(علیهما السلام) در روز جنگ صفین برای حفظ هدف مهمی فرموده است.

تعبیر به «املکوا » از ریشۀ «ملک» در واقع تأکیدی است برای  جلوگیری کردن از شتاب امام حسن(علیه السلام) به سوی میدان جنگ، زیرا انسان هنگامی که مالک چیزی می­شود آن را به تمام معنا در اختیار می­گیرد و این بالاترین تأکیدی است که در مورد بازداشتن کسی از چیزی می­توان به کار برد.به همین دلیل مرحوم سیّد رضی(رحمة الله) در ذیل این کلام می­گوید:«این تعبیر از فصیح­ترین و برترین تعبیرات است».

جمله «لا یَهُدَّنی» تأکید دیگری بر این معناست، زیرا می­فرماید: اگر او و برادرش حسین (علیه السلام) به شهادت برسند وجود مرا در هم می­کوبند.

امام(علیه السلام) برای اینکه تصور نشود این تأکیدات تنها از مهر فرزندی سرچشمه می­گیرد، در پایان فرموده: من هدف بزرگی را دنبال می­کنم و آن این است که نسل پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) هر چه بهتر و بیشتر از طریق این دو، در جهان باقی بماند که این خود یکی از اسباب پایندگی اسلام است.

مرحوم سیّد رضی در پایان این گفتار می­گوید:«جمله امام(علیه السلام) « أَملِکُوا عَنّی هذَا الغُلَامَ » از برترین سخنان و فصیح­ترین جمله­هاست»

منظور سیّد این است که جملۀ « أَملِکُوا عَنّی » یعنی «از سوی من مالک بشوید» تأکید زیبا و لطیفی است به این معنا که با سرعت و جدیّت بروید و این جوان را نگاه دارید تا از دست نرود، زیرا انسان بیشترین محافظت را نسبت به املاک خویش دارد و این تعبیر از «نگاه داشتن» و «گرفتن» و «باز گرفتن» و «محافظت» بلیغ­تر و رساتر است.

پاسخ به چند سؤال

1- امام حسن و همچنین امام حسین (علیه السلام) در آن زمان بیش از سی سال سن داشتند (زیرا فاصله آن دو بزرگوار یک سال یا کمتر از یک سال بود) و قاعدتاً در آن زمان صاحب همسر و فرزند بودند با این حال، چگونه امام می­فرماید: می­ترسم با شهادت این دو، نسل رسول خدا قطع شود؟

در پاسخ می­گوییم: منظور این بوده که آنها بمانند  و هر چه بیشتر نسل پیامبر فزونی یابد، زیرا با وجود دشمنان بسیار این نسل با برکت از جوانب مختلف در خطر بوده است.

2- چگونه امام (علیه السلام) بقای نسل پیامبر(صلی الله و علی و آله و سلم ) را به بقای آن دو بزرگوار و فرزندانشان دانسته، در حالی که معمول عرب این است که نسل را از طریق پسر می­دانستند، نه از طریق دختر؟و میدانیم که امام حسن و امام حسین(علیهما السلام) نوه­های دختری پیامبرند!

در پاسخ این سؤال باید گفت که این طرز تفکّر به عصر جاهلیت باز می­گردد که آنها زنان را مطلقاً به حساب نمی­آوردند و می­گفتند: فرزندان ما تنها پسران ما هستند و دختران ما فرزندانشان فرزندان مردان بیگانه و دورند.

لذا در آیه مباهله که می­فرماید:«فَقُل تَعَالَوا نَدعُ أَبنَاءَنَا وَ أَبنَاءَکُُم»⁽²⁾ مفسّران در این مسئله اتفاق نظر دارند که واژۀ «ابناءنا» در این آیۀ شریفه اشاره به امام حسن و امام حسین (علیهما السلام) است و «نساءنا» اشاره به حضرت فاطمه(علیها السلام)، و خطاب «یابن رسول الله» به امامان اهل بیت (علیهم السلام) در روایات، بسیار است.

در آیۀ شریفۀ 85 سورۀ انعام«وَ مَن ذُرِّیَّتِهِ دَاوُودَ و سُلَیمَانَ وَ …*… عِیسی» حضرت مسیح از ذریّۀ حضرت ابراهیم شمرده شده، در حالی که از ناحیۀ مادر (مریم) به حضرت ابراهیم منتهی می­شود.

پی نوشتها:

1- مصادر نهج البلاغه،ج3،ص103

2- آل عمران،61

منبع:پیام امام امیر المؤمنین(علیه السلام)،شرح تازه و جامعی بر نهج البلاغه،آیت الله العظمی مکارم شیرازی با همکاری جمعی از فضلا و دانشمندان