بسم الله الرحمن الرحيم

«انّا انزلناه في ليلة القدر، و ما ادريك ما ليلة القدر ليلة القدر خيرٌ من الف شهرٍ، تنزل الملائلكة و الروح فيها باذن ربّهم من كلٍّ امرٍ، سلام هي حتّي مطلع الفجر»
«ما آن (قرآن) را در شب قدر فرو فرستاديم، و تو چه مي‌داني شب قدر چيست؟ شب قدر از هزار ماه برتر و ارزشمندتر است، فرشتگان و بزرگ ايشان ـ روح ـ در آن شب به رخصت پروردگارشان براي انجام هر آنچه تقدير و مقّرر گشته فرود آيند، اين شب تا سپيده‌‌‌‌‌دم آكنده از سلامت و امنيت است.»

نود و هفتمين سوره قرآن كريم «قدر» نام دارد. اين سوره در دوران مكّه بر پيامبر اكرم (ص) نازل گشته و عدد آيات آن از پنج بيشتر نيست، امّا به رغم اختصار متن آن، داراي مفاهيم بس بلند و متعالي است. اين مفاهيم عمدتاً پيرامون يک محور اساسي تمركز يافته و آن موضوع «شب‌قدر» است.

از ظواهر آيات كريمه اين سوره، ويژگيهاي شب قدر به شرح ذيل استفاده مي‌شود:

1. نزول قرآن از جانب خداوند متعال، در اين شب واقع شده است.

2. شب‌قدر چندان بزرگ و محترم است كه خداوند كتاب آسماني خود را ظرف بيان عظمت و حرمت آن قرار داده است.

3. ارزش شب قدر از هزار ماه برتر مي‌باشد.

4. نظام‌نامه آفرينش در قالب برنامه‌اي يكساله در اين شب از سوي خداوند تقدير مي‌يابد و توسّط فرشتگان و روح. از آسمان به زمين آورده مي‌‌‌‌شود و به پيشگاه وليّ زمان (در هر عصر و نسل) تقديم مي‌گردد.

5. اين شب از آغاز تا فرجام آن كه سپيده ی صبح از مشرق برآيد، سراسر ،سلام و امان را همراه خود دارد.

اينک اين نگارنده مي‌كوشد تا در اين صفحات نسبت به هر يک از ويژگيهاي ياد شده مطالبي را با استناد به آيات كريمه و روايات مأثوره از ائمّه هدي(ع) به خواننده ارجمند تقديم نمايد.

نزول قرآن در شب‌قدر:

قرآن كريم در آيه ی 185 سوره بقره مي‌فرمايد:

«شهر رمضان الذي انزل فيه القرآن هدي للنّاس و بيّنات من الهدي و الفرقان»

«ماه رمضان كه قرآن در آن نازل شده و راهنماي مردم است و آيات روشن آن پيام هدايت و مايه ی تميز حق از باطل مي‌باشد»

از اين آيه ی مباركه به وضوح استفاده مي‌شود كه قرآن ـ در تمامت خود ـ در ماه رمضان از جانب خداوند متعال فرود آمده است. از سويي نخستين آيه ی سوره قدر تصريح مي‌نمايد:

«انّا انزلناه في ليلة القدر»

«ما قرآن را در شب قدر فرو فرستاديم»

از انطباق اين دو آيه بر يكديگر مي‌توان به نتايج ذيل دست يافت:

1. قرآن در ماه رمضان و در شب قدر نازل گشته است.

2. شب قدر يک شب از شبهاي ماه مبارک رمضان مي‌باشد.

بايد افزود كه حسب آيات كريمه كتاب خدا و روايات صحيح، فرود آمدن قرآن از ملكوت هستي به دو گونه صورت پذيرفته است:

الف: نزول دفعي و يكباره قرآن كه از آن در بيان شرع به انزال تعبير مي‌شود، و اين واقعه‌اي است كه در شب قدر رخ داده است.

ب: نزول كُند و تدريجي قرآن كه در زبان شرع از آن به تنزيل ياد شده است. در اين مرحله، آيات قرآن به تناسب زمان، مكان، موقعيّت‌ها، حوادث و رويدادها، چهره‌ها و شخصيّت‌ها و نيز حسب نياز جامعه ی اسلامي به وضع احكام و ضوابط و قواعد و قوانين و نظام زندگي فردي، اجتماعي، اقتصادي، سياسي، نظامي و فرهنگي در طول دوران بيست و سه ساله رسالت نبي اكرم(ص) به تدريج در قالب پيام وحي به آن گرامي نازل گرديده و حضرتش نيز آن را بر مردم بازخوانده است.

امام ابو عبد الله جعفر بن محمد صادق (ع) در تبيين اين حقيقت مي‌فرمايد:

«نزل القرآن جملة واحدة في شهرٍ رمضان الي بيت المعمور ثم نزل في طول عشرين سنة.»

«قرآن ـ تمامت آن ـ به يكباره در ماه رمضان از جانب خداوند متعال (و از لوح محفوظ) به بيت معمور (آسمان دنيا) فرود آمده سپس در مدّت (نزديک به) بيست سال بر پيامبر اكرم (ص) نازل گشته است.»(1)

مفسّرين قرآن نيز در آثار تفسيري خود بر اين معني تأكيد كرده‌اند. ابوالفتوح رازي در ذيل آيه ی يكم سوره ی مباركه ی قدر مي‌نويسد:

«ما فرستاديم قرآن را در شب‌قدر ، فرو فرستاديم آن را از لوح محفوظ به آسمان دنيا، به بيت العزّة و جبرئيل (ع) بر سَفَره (نويسندگان) املاء كرد، آنگه به نجوم ـ يعني بخش بخش و به تفاريق ـ فرو مي‌آورد آيه آيه و سوره سوره به حسب حاجت بر وفق مصلحت.»(2)

موضوع نزول قرآن در شب قدر، علاوه بر سوره ی قدر در آيات ابتداي سوره مباركه دخان نيز بيان شده است:

«بسم الله الحمن الرحيم، حم، و الكتاب المبين، انّا انزلناه في ليلة مباركة انّا كنا منذرين، فيها يفرق كل امر حكيم امرا من عندنا انّا كنّا مرسلين».

«حا، ميم، سوگند به كتاب روشنگر، كه ما آن را در شبي بس فرخنده فرو فرستاديم همانا ما هشدار دهنده‌ايم، در آن شب هر امر استواري فيصله مي‌يابد، فرماني از جانب ماست، ما فرستنده آنيم.»(3)

در اين آيات نيز سخن از نزول قرآن در شبي است كه به صفت «مبارک» توصيف گشته و تصريح شده است كه در آن شب نسبت به اساسي‌ترين امور نظام آفرينش و به تعبير قرآن «هر امر حكيم » از جانب خداوند متعال تقدير بايسته‌اي مقدّر مي‌گردد.

شيخ بزرگوار مفسّر عالي مقدار «طبرسي» در تفسير خود «مجمع البيان» به استناد سخن امامان باقر و صادق: در توضيح نسبت به «ليلة مباركة» مي‌گويد:

«الليلة المباركة هي ليلة القدر»
«مقصود از شب فرخنده (كه آيه شريفه به آن اشارت نموده) همان شب قدر است.»(4)

o در اينجا طرح يک پرسش و پاسخ به آن ضروري مي‌نمايد و آن اينكه: با قبول اين مطلب كه شب قدر در ماه مبارک رمضان قرار دارد، کداميک از ليالي اين ماه مفتخر به اين فخر و شرف است؟

اين سؤال نه فقط براي ما بلكه براي پيشينيان تا دوران رسول اكرم و ائمّه هدي (ع) نيز مطرح بوده و كساني كه عظمت و اهميّت ليلة القدر را از بيان پيشوايان معصوم مي‌شنيدند، همواره از آن گراميان مي‌خواستند شب‌قدر را تعيين نمايند تا امكان درک آن و بهره گيري از بركات فراوانش آسان‌تر فراهم آيد.

در برابر اين گونه پرسشها و اصرارها، پيشوايان معصوم (ع) نيز پاسخ سؤال كننده را به نحوي بيان مي‌فرمودند كه پرسشگر همچنان به عظمت شب‌قدر بيشتر بينديشد و اهميّت آن را بهتر دريابد، گفتگوي ذيل ميان ابو بصير و امام صادق (ع) در اين خصوص به وضوح همين مقصود را مي‌رساند:

«عن علي بن ابي حمزة الثمالي قال: كنت عند ابي عبدالله(ع) فقال له ابو بصير:

جعلت فداك الليلة التي يرجي فيها ما يرجي؟

فقال: في احدي و عشرين و او ثلاث و عشرين.

قال: فان لم اقو علي كلتيهما؟

قال: ما ايسر ليلتين فيما تطلب.

قلت: فربما راينا الهلال عندنا و جاء من يخبرنا بخلاف ذلك من ارض اخري

فقال: ما ايسر اربع ليال تطلبها فيها»(5)

علي بن ابي حمزه ی ثمالي مي‌گويد: در حضور اما صادق (ع) بودم. ابوبصير از امام (ع) پرسيد:

جانم فداي تو! آن شبي كه به آن اميد مي‌رود آنچه اميد مي‌رود (كدام شب است)؟

امام (ع) فرمود: بيست و يكمين يا بيست و سومين شب (از ماه رمضان).

ابوبصير پرسيد: اگر نتوانم هر دو شب را (درک كنم)؟

امام (ع) فرمود: چه آسان است آنچه را مي‌طلبي در دو شب جستجو كني! (يعني بكوشيد تا بتوانيد)

ابوبصير پرسيد: بسا كه ما هلال ماه رمضان را ببينيم (و بنابراين روز اوّل ماه و نهايتاً روزها و شبهاي ديگر را بتوانيم تعيين كنيم) آنگاه كسي براي ما از شهري ديگر خبر آورد و رؤيت هلال (و در نتيجه آغاز ماه) را به گونه‌اي متفاوت بيان نمايد(در اين صورت تشخيص شب قدر براي ما دشوار خواهد بود، چه كنيم)؟

امام فرمود: چه آسان است آنچه را مي‌طلبي در چهار شب جستجو كني! (يعني بكوشيد شب‌هايي كه احتمال «قدر» را در آن مي‌دهيد، محترم بشماريد!)

ملاحظه مي‌كنيد كه در اين گفتگو امام صادق (ع) ضمن راهنمايي پرسشگر كنجكاو،از تعيين و تشخيص دقيق شب قدر پرهيز مي‌فرمايد و پاسخ را به گونه‌اي بيان مي‌نمايد كه بر ارزش و قدرِ شب قدر همچنان افزوده شود و رغبت مشتاقان براي درک آن افزايش يابد.

با اين حال شب قدر از دهه سوم ماه مبارک رمضان بيرون نيست و حتّي دقيق‌تر، احتمال«قدر» براي شب بيست و يکم و بيست و سوم اين ماه از ديگر شب‌ها بيشتر است، چنانكه روايت امام صادق(ع) مشتاقان براي درک آن افزايش يابد. چنانكه روايت امام صادق (ع) نيز بر اين معني گواه مي‌باشد.

باز از مجموع سخنان ائمّه هدي(ع) مي‌توان دريافت كه اهميّت شب بيست و سوم ماه رمضان افزون از شب بيست و يكم است. امام صادق(ع) ضمن يک روايت بلند كه حفص بن غياث روايتگر آن است، تصريح مي‌فرمايد:

«نزل القران في ثلاث عشرين من شهر رمضان»

«قرآن در شب بيست و سوم ماه رمضان نازل گشته است.»(6)

همچنين در سخني ديگر امام صادق (ع) كلامي را از پيامبر اكرم (ص) باز مي‌گويد كه حضرتش فرمود:

«انزل القرآن في ثلاث و عشرين من شهر رمضان»

«قرآن در بيست و سومين شب از ماه رمضان فرود آمده است»(7)

o در بحث نزول قرآن در شب قدر ذكر نكته‌اي ديگر خالي از لطف نيست و آن اينكه: ماه مبارک رمضان نه فقط ظرف نزول قرآن است، بلكه كتب مهمّ آسماني ديگر نيز در اين ماه از جانب خداوند متعال به سوي امّت‌هاي گذشته نازل شده است! گويي گردش سال در نظام تكوين با ماه رمضان آغاز مي‌شود. به روايت ذيل توجه كنيد: گوي گردش سال در نظام تكوين با ماه رمضان آغاز مي‌شود. به روايت ذيل توجه كنيد: «عن ابي عبدالله (ع)قال: ان الشهور عندالله اثنا عشر شهراً في كتب الله يوم خلق السموات و الارض فغرة الشهور شهر الله عز ذكره و هو شهر رمضان…»(8)

امام صادق (ع) فرمود: «شمار ماه‌ها در كتاب تكوين آنگاه كه خداوند آسمان‌ها و زمين را آفريد،دوازده ماه بود و سرآغاز اين ماهها، ماه خدا. گرامي باد ياد او ـ ماه رمضان بود…»

بدين ترتيب سنّت خداوند از ازل بر اين امر استقرار يافته كه پيامهاي بزرگ و سنگين خود براي هدايت آدميان را در قالب كتب آسماني و در ماهي كه مبداء گردش سال در نظام تكوين است. ماه رمضان ـ به انسانها ابلاغ مي‌فرمايد؛ در اين زمينه باز به سخني از امام جعفر صادق (ع)كه ابو بصير آن را روايت كرده است بنگريد:

«انزلت التوارة في ست مضت من شهر رمضان و نزل الانجيل في اثني عشر ليلة مضت من شهر رمضان و نزل الزبور في ليلة ثماني عشرة مضت من شهر رمضان و نزل القران في ليلة القدر.»(9)

«تورات در ششمين شب از ماه رمضان نازل گرديد و انجيل در دوازدهمين شب و زبور در هجدهمين شب، و قرآن در شب قدر فرود آمد».

o در اينجا توجّه خواننده ارجمند را به موضوعي ديگر نيز جلب مي‌نمايد، بساكه براي او قابل اعتنا به نظر آيد و آن اينكه: اين حوادث بزرگ و وقايع سرنوشت ساز چرا همه در شب روي داده است؟ گويي شبانگاهان كه آفتاب اين منظومه خورشيدي پرتوهاي نوراني خود را از عرصه ی خاک برمي‌گيرد و جهان در خاموشي و خيل عظيم آدميان به خواب فرو مي‌روند، در ملكوت عالم غريو خروشي غريب بپاست ، كه ذهن غفلت پيشگاني ـ چون اين نگارنده از آن بي خبر و انديشه ی هوشياران و بيداران از آن آگاه و باخبر است. اين است كه خداوند در كتاب كريم خود آنگاه كه به توصيف پارسايان مي‌پردازد، براين خصلت نيز پاي مي‌فشرد كه:

«كانوا قليلاً من الليل ما يهجعون و بالاسحار هم يستغفرون.»(10)

« ايشان (پرهيزگاران) فقط اندكي از شب را مي‌خفته و سحرگاهان از خداوند آمرزش مي‌خواسته‌اند».

آري، به راستي كه: شب مردان خدا صبح جهان افروز است!