خداوند متعال در آیات 183تا187 سورۀ بقره دربارۀ روزه و احکام آن سخن گفته است:

«صیام» مصدر «صام» است؛ چنان که «قیام» مصدر «قام» است.

در تفسیر ابوالفتوح، ذیل این آیه آمده است که حقّ تعالی از غایت کَرَم و نهایت نِعَم چون تو را تکلیفی خواست کردن که در آن مشقتی بود،چند عذر خواست و چند لطف کرد؛ اول تو را به ندای شرف و مدح(مدحت) ندا کرد:

1- یا أَیُّهَا الَّذِینَ امَنُوا مذهب جماعتی از فقها آن است که کنایت از «عِتق عِتق» باشذد و از کنایت «عِتق» آن است که سیّد ،بنده را به نام آزادان برخواند؛ اگر گوید یا فلان، و نام آزادان بود،آزاد شود. حقّ تعالی تو را به نام خود برخواند؛ امید است که علامت آزادیت باشد از دوزخ.

2- عذر دیگر این است که «کُتِبَ» گفت به لفظ مجهول،گرچه او نوشت،حواله به خود نکرد، برای آنکه در او رنج است؛ رحمت که در او راحت حواله به خود کرد، گفت:کَتَبَ رَبُّکُم عَلی نَفسِهِ  الرَّحمَةَ ⁽¹⁾

او آنچه رنج تو است،از طاعت به خود حواله نکرد؛شرم نداری که آنچه نقص تو است،از معصیت بدو حواله کنی.

3- دگر عذر: کَما کُتِبَ عَلَی الذّینَ مِن قَبلِکُم نا بدانی که این کار که تو را افتاد، پیش از تو دیگران را افتاد.

4- عذر دیگر: لَعَلَّکُم تَتَّقُونَ تا بدانی که برای تو کنیم نه برای خود.

5- عذر دیگر:أَیامَاً مَعدُوداتٍ تحقیر کار می­کند بر تو تا ترغیب در کار او بری.

6- عذر دیگر: فَمَن کانَ مِنکُم مَریضاً أَو عَلی سَفَرٍ .

7- عذر دیگر در آخر آیات یُرِیدُ اللهُ بِکُمُ الیُسرَ وَ لا یُرِیدُ بِِکُمُ العُسرَ ⁽²⁾

ای عجب! به یک تکلیفی که صلاح تو است، از تو هفت عذر خواست.هر روز هزار خطا بکنی که فساد کار تو است و یک عذر نخواهی! کُتِبَ عَلَیکُمُ الصّیامُ رنج به خود حوالت نکرد.

مثال دیگر این را آنچه در حق بیگانگان بود،از شراب قطعیه گفت: وَ سُقُوا ماءً حَمیماً آنچه در حق دوستان بود،گفت از کأس خاص من است که: سَقیهُم رَبُّهُم شَراباً طَهُوراً چنان است که حق تعالی گفت: بندۀ من! کار تو به تو برنیاید بی معاونت من؛ از آن بهره­ای بر تو نوشتم و آنچه اصل است بر خود نوشتم: کَتَبَ رَبُّکُم عَلی نَفسِهِ  الرَّحمَةَ روزۀ خاص مراست: الصَّومُ لِی وأَنَا أَجزِی بِهِ ⁽³⁾ رحمت خاص تو راست:وَ رَحمَتِی وَسِعَت کُلَّ شَیءٍ فَسَأَ کتُبُها لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ ⁽⁴⁾ آنچه خاص مراست، بر تو نوشتم وآنچه خاص توراست، بر خود نوشتم .

کَتَبَ رَبُّکُم عَلی نَفسِهِ  الرَّحمَةَ آنچه من بر تو نوشتم از روزه ،تو را برنجاند و تنت ضعیف کند؛ آنچه من بر خود نوشتم مرا نقصان نکند.تو با ضعف و حاجتت به حصّۀ خود،من با استغنا و قدرتم به حصّۀ خود وفا بکنم.

پی نوشتها:

1- انعام،54.

2- بقره،185.

3- من لا یحضره الفقیه،ج2،ص75.

4- اعراف،156

منبع:تفسیر علیا،جلد اول، دکتر اسماعیل منصوری لاریجانی